BEOGRAD – Danas je utorak, 28. maj,
148. dan 2019. Do kraja godine ima 217 dana.
1660 – Rođen je Engleski kralj Džordž I, prvi vladar
Engleske, Škotske i Irske iz Hanoverske dinastije, nemačkog
porekla. Tokom njegove vladavine od 1714. do smrti 1727. položaj
premijera iskristalisao se kao ključni u izvršnoj vlasti.
1738 – Rođen je francuski lekar Žozef Injas Gijotin,
koji je u Narodnoj skupštini Francuske u vreme Francuske
revolucije predložio izvršavanje smrtne kazne novom metodom –
napravom za odsecanje glava. Ona je nazvana “Giljotina”, prema
njegovom prezimenu, ubrzo pošto je njome 25. aprila 1792 u
Parizu odsečena glava prvoj žrtvi, drumskom razbojniku Žaku
Peletjeu. Giljotina je u Italiji bila poznata još u 13. veku
pod nazivom “Manaja”, docnije u srednjem veku i u Škotskoj,
gde su je nazivali “Mejdn”, u Engleskoj, gde je izvršenje
kazne tim načinom bilo poznato kao “Džibet lo” i u Nemačkoj
gde su je nazivali “Dile”, “Hobel” ili “Dolabra”. U Francuskoj
su je, pre nego što je javno upotrebljena, u vreme dok su
njome eksperimentisali na leševima, ispitujući “najbezbolniji
način izvršenja smrtne kazne”, kako je tvrdio dr Gijotin,
nazivali “Luzet” ili “Peti Luizon”. List “Žurnal de
revolusion d Pari” joj je, samo tri dana posle pogubljenja
Peletjea, dao naziv “Gijotin”.
1759 – Rođen je engleski državnik Vilijam Pit Mlađi,
koji je 1783. postao najmlađi premijer u istoriji Velike Britanije.
U vreme dok je bio na položaju šefa vlade do 1801. i od 1804. do
1806. vodio je ekspanzivnu kolonijalnu politiku, a u Indiji je
učvrstio britansku vlast reformišući administraciju. Kao zakleti
neprijatelj Francuske revolucije, bio je glavni organizator
evropskih koalicija protiv revolucionarne i Napoleonove Francuske.
1805 – Umro je italijanski kompozitor Luiđi Rodolfo
Bokerini, virtuoz na violončelu, koji je uticao na razvoj gudačkih
kvarteta kao muzičke forme i prvi komponovao muziku za gudačke
kvintete kao i gudačke kvintete i klavir. Stvorio je oko 500 dela u
stilu rokokoa, uključujući simfonije, koncerte za violončelo,
kamernu i crkvenu muziku.
1812 – U Bukureštu su Rusija i Turska potpisale
ugovor o miru, okončavši šestogodišnji rat. Rusija je dobila
Besarabiju i neke oblasti na Kavkazu, a Turci su zadržali Vlašku
i Moldaviju. Ugovor je bio nepovoljan za Srbiju, koja je učestvovala
u ratu na strani Rusije, jer je morala da vrati gradove Turcima,
kojima je dato pravo da u njima drže vojsku. Turska je obavezana
da amnestira učesnike Prvog srpskog ustanka i Srbima da povlastice,
ali su Turci iskoristili zauzetost Rusije u ratu s francuskim carom
Napoleonom I i 1813. slomili ustanak i uništili Karađorđevu Srbiju.
1834 – Uveden je srpski jezik kao službeni u prepisci s
turskim vlastima, koja je do tada vođena isključivo na turskom
jeziku. Knjaz Miloš Obrenović vratio je tada jedno pismo turskog
vezira s porukom: “Evo vam šaljem pismo natrag i preporučujem da
ga otvorite i na srpski prevedete, pa da mi onda ovamo pošaljete”.
Posle toga prepiska s turskim vlastima obavljana je na srpskom.
1843 – Umro je američki filolog i leksikograf Noa Vebster,
simbol leksikografske tradicije u SAD. Objavio je 1806. svoj prvi
rečnik engleskog jezika “Compendious Dictionary of the English
Language”, a 1828. rečnik koji i sada nosi njegovo ime. Izuzetno
obimni “potomci” Vebsterovih rečnika smatraju se najboljim
rečnicima savremenog engleskog jezika.
1849 – Umrla je engleska književnica irskog porekla Ana
Bronte, najmlađa od triju sestara spisateljica, autor romana “Agnes
Grej”, “Stanarka Vajldfel Hola”.
1864 – Austrijski nadvojvoda Ferdinand Maksimilijan Jozef
Habzburg stigao je u meksičku luku Vera Kruz i ubrzo je krunisan
za cara Meksika. Njegova vladavina, koju je nametnuo francuski car
Napoleon III, trajala je do 1867. kad su se francuske plaćeničke
trupe povukle iz Meksika, popustivši pod udarcima meksičkih
rodoljuba s Benitom Huaresom na čelu, a samozvani car zarobljen
je i streljan.
1871 – Vojska versajske vlade ugušila je Parisku komunu
koja je postojala 72 dana. U poslednjoj “krvavoj sedmici” ubijeno
je oko 30.000 komunara. Pariska komuna ukinula je stajaću vojsku,
uvela izbornost svih predstavnika u organima vlasti, prosveti i
sudstvu, besplatno školstvo, kao i odvajanje države i prosvete
od crkve.
1879 – Rođen je srpski matematičar, astronom i
geofizičar Milutin Milanković, naučnik svetskog ugleda, tvorac
najsavršenijeg kalendara, osnivač katedre nebeske mehanike na
Beogradskom univerzitetu, potpredsednik Srpske akademije nauka.
Milanković je uz Teslu i Pupina najveće ime srpske nauke uopšte.
Građevinsku tehniku studirao je u Beču, gde je i doktorirao. Bio
je profesor teorijske fizike, a bavio se i kosmičkom fizikom i
geofizikom. U prvom delu objavljenom na francuskom jeziku
“Matematička teorija termičkih pojava izazvanih Sunčevom
radijacijom” izložio je novu teoriju rasporeda Sunčevih radijacija
na površini planeta i toka klimatskih promena u geološkoj
prošlosti Zemlje. Njegova reforma kalendara prihvaćena je na
Svepravoslavnom kongresu crkava u Carigradu 1923. Tvorac je i
teorije o pomeranju Zemljinih polova. Dela: “Kanon osunčanja”,
“Nebeska mehanika”, “Osnovi nebeske mehanike”, “Sekularna pomeranja
Zemljinih polova”, “Istorija astronomske nauke”, “Kroz vasionu i
vekove”, “Uspomene, doživljaji, saznanja”.
1884 – Rođen je češki državnik Eduard Beneš,
predsednik Čehoslovačke od 1936. do 1938. i od 1945. do 1948. Bio
je vođa Narodne stranke i najbliži saradnik prvog predsednika
Čehoslovačke Tomaša Masarika. Tokom Prvog svetskog rata radio je
na stvaranju slobodne Čehoslovačke i Male Antante (savez s
Jugoslavijom i Rumunijom). Od osnivanja države 1918. do 1936. bio
je šef diplomatije, a posle Minhenskog sporazuma 1938, kojim je
Zapad predao Čehoslovačku na milost i nemilost Nemačkoj, otišao
je u izbeglištvo u London. Posle Drugog svetskog rata bio je ponovo
šef države, ali je dao ostavku 1948. pošto su komunisti
prigrabili svu vlast i iste godine je umro.
1908 – Rođen je britanski pisac i novinar Jan Lankaster
Fleming, tvorac Džejmsa Bonda. Bio je obaveštajni oficir britanske
ratne mornarice. Posle Drugog svetskog rata povukao se na Jamajku,
tada britansku koloniju, i tamo je pedesetih počeo da piše seriju
priča o Džejmsu Bondu, na osnovu kojih je nastao niz filmova. Lik
Džejmsa Bonda Fleming je ustrojio, između ostalog i po uzoru na
Srbina Duška Popova, rođenog u Titelu u Bačkoj, koji je bio agent
Kraljevine Jugoslavije i Britanije (lažno i Nemačke). Dela:
“Kazino rojal”, “Dijamanti su večni”, “Iz Rusije s ljubavlju”,
“Samo za tvoje oči”.
1928 – Studenti Beogradskog univerziteta organizovali su
velike demonstracije protiv namere Narodne skupštine da ratifikuje
Netunske konvencije zaključene 1925. između Kraljevine Srba,
Hrvata i Slovenaca i Italije. Prilikom intervencije policije
povređeno je dvadesetak studenata.
1934 – Kanađanka Oliva Dion rodila je u Kalenderu u
kanadskoj državi Ontario pet devojčica, nazvanih “Dionove
petorke”, prve petorke u svetu za koje se zna da su preživele.
1937 – Vođa Konzervativne stranke Nevil Čemberlen je
posle povlačenja Stenlija Boldvina postao premijer Velike
Britanije. Upamćen je po Minhenskom sporazumu koji je, u uzaludnom
naporu da izbegne vojni sukob s Nemačkom, 1938. potpisao s vođom
Trećeg rajha Hitlerom, dopustivši Nemačkoj da raskomada
Čehoslovačku.
1937 – Umro je austrijski psihijatar Alfred Adler, jedan od
pionira psihoanalize, osnivač pravca tzv. individualne psihologije,
kojom se odvojio od tvorca psihoanalize Sigmunda Frojda. Smatrao je
da je težnja ka moći pokretačka snaga psihičkog života svakog
pojedinca, što može da izazove preteranu težnju ka afirmaciji ili
unutrašnji otpor osećanju manje vrednosti i time neurotična
oboljenja. Dela: “Praksa i teorija individualne psihologije”,
“Poznavanje čoveka”, “O nervoznom karakteru”.
1940 – Počela je masovna evakuacija poraženih savezničih
snaga iz francuske luke Denkerk u Drugom svetskom ratu. Do noći
2. juna, u operaciji nazvanoj “Dinamo”, 850 brodova prebacilo je u
Veliku Britaniju 224.585 britanskih i 112.546 francuskih i belgijskih
vojnika, koji su se našli u bezizlaznom položaju posle munjevitog
prodora nemačkih tenkovskih divizija kroz Francusku do Lamanša.
1940 – Belgijski kralj Leopold III potpisao je u Drugom
svetskom ratu kapitulaciju pred naletom nemačkih jedinica. Vlada
Belgije nije priznala taj akt i povukla se u Francusku.
1944 – Umro je Tihomir Ðorđević, srpski etnolog i
folklorist, profesor Beogradskog univerziteta, član Srpske
kraljevske akademije. Posle završene beogradske Velike škole i
doktorata u Minhenu 1902. radio je kao gimnazijski i univerzitetski
profesor. Njegovo delo ostavilo je veliki trag u srpskoj kulturi,
objavio je oko 700 studija, putopisa, beležaka i komentara o
srpskim narodnim običajima. Osnovao je i uređivao stručne
časopise: “Karadžić”, “Etnografski zbornik Srpske kraljevske
akademije”. Dela: “Iz Srbije kneza Miloša”, “Naš narodni život”,
“Priroda u verovanju i predanju našeg naroda”, “Srbija pre sto
godina”, “Makedonija”, “O esnafima”.
1961 – Posle 78 godina na liniji Pariz-Istanbul, prestao je
da saobraća voz “Orijent-ekspres”.
1971 – Sovjetski Savez je lansirao kosmički brod u pravcu
Marsa.
1972 – Umro je britanski vojvoda od Vindzora, koji je kao
kralj Edvard VIII stupio na presto Velike Britanije 1936, ali ga
se iste godine pod pritiskom vlade i parlamenta, zbog ženidbe s
Amerikankom Volis Simpson, dvaput razvedenom, odrekao u korist
mlađeg brata Džordža VI. Potom je do smrti živeo u inostranstvu
pod imenom vojvoda od Vindzora.
1976 – Puštena je u redovan saobraćaj železnička pruga
Beograd-Bar, čija je gradnja trajala s prekidima od 1952, čime je
ostvarena ideja začeta još u 19. veku.
1976 – Sovjetski Savez i SAD potpisali su ugovor o
ograničenju podzemnih nuklearnih proba.
1984 – Iranski predsednik Ali Hamnei upozorio je arapske
zemlje Persijskog zaliva da ostanu po strani u ratu Irana i Iraka
ili će “snositi posledice”.
1986 – Dvojica sovjetskih kosmonauta izašla su iz
orbitalne stanice “Saljut 7” i provela nepuna četiri časa u
“kosmičkoj šetnji”.
1987 – Umro je srpski geolog Kosta Petković, profesor
Univerziteta u Beogradu, član Srpske akademije nauka i umetnosti,
upravnik Geološkog zavoda i Geološkog instituta, urednik
“Geoloških anala Balkanskog poluostrva”, “Zbornika” i “Glasnika
Geološkog instituta SANU”. Objavio je više od 200 naučnih radova
i izradio prvu geološku kartu Jugoslavije prema internacionalnoj
normi.
1995 – Na filmskom festivalu u Kanu film “Podzemlje – bila
jednom jedna zemlja” srpskog režisera Emira Kusturice dobio je
“Zlatnu palmu”, drugu glavnu festivalsku nagradu u Kusturičinoj
karijeri.
1995 – U zemljotresu koji je pogodio ruski grad Neftegorsk
na ostrvu Sahalin poginulo je najmanje 1.989 osoba.
1997 – Rusija i Ukrajina protpisale su ugovor kojim je
ruskoj Crnomorskoj floti omogućeno da 20 godina koristi pomorsku
bazu u luci Sevastopolj na poluostrvu Krim.
1998 – Pakistan je zvanično postao nuklearna sila,
izvršivši pet nuklearnih probnih eksplozija.
2002 – Libijska vlada ponudila je da sa ukupno 2,7
milijardi dolara obešteti porodice 270 žrtava prilikom eksplozije
aviona američke kompanije “Pan Am” 1988. iznad mesta Lokerbi u
Škotskoj, za šta je optužen zvanični Tripoli, u zamenu za
ukidanje sankcija koje su Libiji nametnuli SAD i Ujedinjene nacije.
2008 – U Nepalu je ukinuta monarhija pošto je
konstitutivna skupština u Katmanduu izglasala uspostavljanje
republike. Dinastija koja je tom zemljom vladala 240 godina
uklonjena je pošto su drevnom himalajskom monarhijom ovladali
maoisti.
2009 – Preminuo je Lambros Papantoniu, grčki novinar,
doajen dopisničkog kora u Vašingonu i veliki prijatelj srpskog
naroda. Više od trideset godina bio je diplomatski dopisnik grčkog
dnevnika “Elefteros Tipos”, Radija Tesaloniki (Solun) i američkog
nedeljnika “Grčke vesti”. Upamćen je, kao dugogodišnji izveštač
iz Stejt departmenta, po upornim i neretko “nezgodnim” pitanjima
o američkoj politici prema Srbiji i Balkanu. Završio je prava na
Univerzitetu u Solunu a magistrirao i doktorirao na Univerzitetu
Berkli u Kaliforniji. Novinarstvom je počeo da se bavi 1975. posle
turske invazije na Kipar i tokom dugogodišnje karijere postao je
prema opštem mišljenju jedan od vodećih stručnjaka za američku
spoljnu politiku prema Grčkoj, Kipru, Turskoj i Balkanu.
Tanjug
